27.10.10

Atgofion Ynyswr...

Ynys Hilbre o 'Ynys Middle Eye'

Dyma enw llyfr a dderbyniais yr wythnos yma, sef hunangofiant Lewis Jones, y Cymro soniais amdana yn fy mhost diweddaraf.  Mae'n wych o lyfr (i rywun o West Kirby sy'n siarad Cymraeg o leiaf!) sy'n ffenest ar fywyd y dyn wnaeth gofalu am orsaf telegraff Ynys Hilbre am gyfnod o dua 35 o flynyddoedd.
Fe ddaeth Lewis yn ffigwr adnabyddus yn ardal West Kirby, a hynny am nifer o resymau, gan cynnwys ei waith o ran elusenau lleol, ac ei wybodaeth am adar Hilbre, ac am achub dwsinau o bobl rhag foddi yn y mo^r.
Fel capelwr ffyddlon, ymunodd ag achos Saesneg yr Eglwys Bresbyteraidd Cymru yn Hoylake, cyn dod yn rhan o griw a sefydlwyd capel Cymraeg yr un enwad yn West Kirby. Fe ddysgais hefyd, er achos Saesneg bu Capel Hoylake erioed, canrif yn ól gawsant ffrwd Cymraeg yn yr ysgol Sul.  Er mae capel Cymraeg West Kirby hen wedi ei gwerthu i enwad arall, mae'r adeilad yn dal ar ei draed, ond  mae capel y Presbyteriaid  yn Hoylake yna o hyd, ac yn eitha lewyrchus hyd a gwn i.
Roedd Lewis Jones (Ynyswr) yn fardd hefyd, a gaeth o'r fraint o fod yn un o arweinwyr Eisteddfod Genedlaethol 1917 yn Mharc Penbedw (Birkenhead Park).
Gadawodd Ynys Hilbre yn 1923 ar ól ymddeol, a symudodd i ynys arall.   Roedd ei wraig wedi symud yn ól i ardal Gemaes yn Si^r Fo^n dwy flynedd yn gynt oherwydd salwch, ac mae'n amlwg o'r cerdd isod, welodd o eisiau ynys ei febyd erbyn diwedd ei wasanaeth ar Hilbre.  Dychwelodd i Gilgwri o fewn ychydig o fisoedd, ac hynny i fynychu derbyniad arbennig o flaen cannoedd, a derbyn tystysgrif i ddathlu ei weithredau dyngarol yn ystod ei amser ar Hilbre.  Yn ogystal a thystysgrif, derbyniodd Jones siec i brynu car Hillman, a'i briod set o ddillad moduro, gan cynnwys co^t, menyg a het.. am anrhegion!


Gadael Ynys Hilbre

Ynys Hilbre, ger Cilgwri,
Yno bu^m flynyddoedd maith,
Trist yw 'nghalon  wrth ei gadael,
A fy ngrudd gan ddagrau'n llaith;
Ar ei chreigiau mynych syllais
ar brydferthwch Gwalai Wen,-
Dychwel iddi a chwenychais
Cyn i'm heinioes dod i ben.

                                                                                                Ynyswr

19.10.10

Lewis Jones... Ynys Hilbre

Lewis Jones a'i wraig yn croesi o'r ynys i'r tir mawr
Dwi newydd dod o hyd i wybodaeth am lyfr arall dylsai fod o ddiddordeb i mi.   Hunangofiant cyn 'gofalwr' Ynys Hilbre ydy o, sef 'Atgofiant Ynyswr' gan dyn o'r enw Lewis Jones, a ddaeth yn gymeriad go-adnabyddus yng nghyffiniau West Kirby a Glannau Mersi tua canrif yn ól.  Un o Ynys Món roedd o'n wreiddiol, a symudodd i Gilgwri fel rhan o'i swydd gyda'r gwasanaeth Telegraff rhwng Caergybi a Lerpwl.  Roedd o'n bosib gyrru neges semaffór o Lerpwl i Gaergybi mewn llai 'na hanner munud, gan ddefnyddio'r un ar ddeg o orsafoedd arbennig a leolwyd ar hyd yr arfordir (mewn tywydd dda beth bynnag!), tipyn o gamp.  Erbyn i Lewis Jones a'i wraig cyrraedd Hilbre, ar ól cyfnodau mewn nifer o'r gorsafoedd eraill, roedd y cyfundrefn wedi ei 'trydaneiddio', ond roedd Hilbre'n dal i fod yn rhan pwysig o gyfathrebiadau rhwng y dau porthladd.   Treuliodd 35 o flynyddoedd ar Hilbre, yn achub sawl bywyd rhag boddi ar y tywod peryglus sy'n rhannu'r ynys o'r tir mawr.  Symudodd yn ól i Ynys Món ar ól ymddeol, er gafodd ei wahodd yn ól er mwyn derbyn gwobr am ei weithredoedd dyngarol.     Gafodd ei hunangofiant ei gyhoeddi yn Lerpwl ym 1935 a dwi'n edrych ymlaen at dderbyn fy nghopi a darllen ychydig mwy amdano fo.

14.10.10

Llyfr diddorol... wel i finnau..

Yr wythnos hon ddes i o hyd i gopi ail law o lyfr Dr. D Ben Rees am Gymry Glannau Mersi (tra chwilio am rwybeth hollol wahanol!), hynny yw ei ail cyfrol ar y pwnc, sef  'Cymry Lerpwl a'r Cyffuniau yn yr Ugeinfed Ganrif'.  Dwi'n credu bod copi o'r llyfr gan fy rhieni ond prynais gopi beth bynnag am fod hanes Cymry'r ardal yn fy ymddiddori, ac mae gan fy nhaid 'mensh' bach ar bennod am Leigh Richmond Roose, y gólgeidwad oedd yn gefnder iddo fo a chwaraeodd i Everton yn ystod degawd cyntaf y canrif.   Mae'n llawn straeon am Gymry Lerpwl, neu'r rheiny gyda chysylltiadau a'r ddinas (Ian Rush er enghraifft!).  Mae pennod bach am bob un flwyddyn o'r canrif sawl am fywyd ymhlith capelwyr y glannau, sydd ddim yn syndod efallai, gan dreuliodd yr awdur sawl flynedd yn weinidog i gapeli Cymraeg y glannau.

Ymweliad y diwygiwr Evan Roberts, yw testun y pennod am y flwyddyn 1905.  Mi ddaeth y pregethwr enwog a'i garfan i Lerpwl mewn ateb i wahoddiad gan Gyngor Eglwysi Rhyddion Cymraeg Lerpwl, ac mi drefnwyd ar ei ran cyfres o 'gyfarfodydd' mewn capeli a neuaddau.  Mae'n annodd credu heddiw, ond yng nghapel Princes Road, Lerpwl ymgynullodd dros 1800 o bobl i'w weld, gyda sawl arall y tu allan i'r 'cadeirlan Cymreig' Gafodd y camp ei ailgyflawni ar Lannau Mersi sawl waith ac mewn sawl capel dros nifer o nosweithiau.  Ym Mhenbedw trefnwyd cyfarfod hefyd, ond heb ddatgelu'n union ym mha un o gapeli a fasai'r diwygiwr yn ymddangos ynddo.  Roedd tri o gapeli'r dre dan eu sang a chloiwyd eu drysau rhag i bobl cael eu gwasgu.  Gyda miloedd yn aros ac yn canu y tu allan llwyddodd Evan Roberts cyrraedd capel y Methodistiaid (Seisnig) yn Grange Rd tua 7 o'r gloch.  Mae 'na adroddiad a sgwennwyd gan ohebydd un o bapurau'r glannau, oedd yn rhan o'r gynulleidfa'r noson honno, ac mewn sawl cyfarfod arall yn fan hyn.  Er gafodd canoedd eu 'diwygio' yn ystod ei wythnosau yn Lerpwl mae'n sicr,  am yr helynt a ddilynodd ddatganiadau gan y diwygiwr ynglyn á enwad newydd - Eglwys Rydd y Cymry - gafodd ei ymweliad ei gofio yn ol pob son.  Mi ddatganodd y diwygiwr ei fod wedi derbyn neges gan dduw yn dweud nid ar graig cadrn a seilwyd yr enwad newydd, datganiad dadleuol tu hwnt.  Mewn un gyfarfod arbennig (i ddynion yn unig) yn Lerpwl, trodd pethau'n gorfforol a gafodd Evan Roberts ei frifo gan rai o gefnogwyr yr enwad newydd.  Gafodd o egwyl am fis yng Nghapel Curig  ar ól yr helynt yn Lerpwl, yn ddioddef rhywfath o chwalfa nerfol mae'n debyg.

2.10.10

'naw or nefar' am 9 stryd Madryn....

9 Stryd Madryn

O fewn pythefnos, mi fydd Cyngor Lerpwl yn dechrau ar y gwaith o ddymchwel ddeuddeg o 'strydoedd Cymreig' y ddinas, ar ól blynyddoedd o esgeuluso a dadleuon.   Ond ymhlith y tai teras di-ri, ddoi di o hyd i fan geni un o enwogion y ddinas, sef y cyn 'chwilen' (lleiaf dawnus yn ól rhai!) Ringo Starr.   Onibai am y cysylltiadau gyda'r ffab ffór, gallai'r strydoedd di-nod wedi eu dymchwel heb gormod o sylw, wel tu hwnt i'r cymunedau lleol a 'sgowser mabwysiedig' o Gymro Dr. Ben Rees.   Mae'r cyn-weinidog wedi bod wrthi'n ceisio gwarchod treftadaeth Cymreig Lerpwl ers degawdau (y cyn 'Gadeirlan Cymreig' yn Toxteth er enghraifft, sydd bellach yn adfail peryglus), ac wedi cyfrannu erthygl hynod o ddiddorol yng nghylchgrawn 'Barn' y mis yma, yn rhestri ardaloedd o Lerpwl a adeiladwyd gan y Cymry, ac yn rhoi esboniadau i hanes yr enwau. Mi  godwyd y strydoedd Cymreig gan adeiladwyr Cymreig, a llenwyd y rheiny yn aml iawn gan Gymry, a greuodd ardaloedd o'r ddinas - Anfield a Bootle er enghraifft - oedd yn broydd Cymraeg bron... am gyfnod o leiaf!
Oes 'na obaith ar ól i'r strydoedd 'ma, sy'n dystiolaeth i ddylanwad y Cymry ar dyfiant Lerpwl?...  wel 'prin iawn' yw'r ateb.  Y person mwyaf dylanwadol o ran achub hyd yn oed un stryd, sef Stryd Madryn wedi dweud ei fod o'n 'rhy brysur' i rhoi cymhorth i'r ymgyrch.  Ac mae'n ymddangos does fawr o ddiddordeb ar led ymhlith cefnogwyr y Beatles, gyda dim ond ychydig o filoedd yn arwyddo deiseb ar-lein (gan cynnwys finnau gyda llaw!) yn erbyn gweithred y Cyngor.  Pe tasai Lennon neu McCartney wedi digwydd byw mewn un o strydoedd Cymreig y ddinas, mi fasai'r ymgyrch wedi codi bach o stém mae'n debyg, ond does gan Ringo druan fawr o gefnogaeth ar ól yn ninas ei febyd, efallai oherwydd y pethau cas mae o wedi dweud amdani dros y flynyddoedd?

Er gwaethaf y gweithred trist sydd ar fin digwydd (gallai'r tai wedi eu hadnewyddu heb os) yn y Dingle, mae 'na sawl enw stryd Cymreig sy'n ddigon diogel o Jac codi baw's y cyngor, fel y rheiny a restrwyd yn erthygl Barn, ond mi fydd darn pwysig o hanes Cymru-Lerpwl - os nad hanes cerddoriaeth poblogaidd - yn diflannu cyn bo hir.